əgər bir hökumətin qanunilik me`yarı xalqın qəbuludursa, bu halda qanuniliklə məqbulluq bir-birinə bağlı olur. Bu yolla seçilmiş qanuni hökumət həm də məqbul sayılır. Bu halda hər məqbul hökuməti qanuni də saymaq olar. Hazırkı halda qanuni hökumətin qeyri-məqbul, məqbul hökumətin qeyri-qanuni olması mümkün deyil.
Amma qanunilik me`yarı xalqın qəbulu yox, başqa bir göstərici olsa, qanuniliklə məqbulluq arasında rabitə qalmır. Qanuni olduğu halda xalq tərəfindən qəbul edilməyən hökumətlər mövcuddur. Əksinə, elə hökumətlər də var ki, xalq qəbul etdiyi halda qanuni sayılmır.
Demək, əsas sual budur ki, İslamda qanunilik me`yarı nədir? Əgər bu sualın cavabı aydınlaşsa, xalqın bu istiqamətdə rolunu müəyyənləşdirmək mümkündür. Bu mövzunu İslam hökumətindən xalqın rolu barədə danışarkən aydınlaşdıracağıq.
İslam hökumətində xalqın rolu
İslam hakimiyyətində xalqın rolu ilə bağlı sual tarixi bir sual ola bilər. Yə`ni bu sualı cavablandırmaq üçün Mədinədə İslam peyğəmbəri (s) tərəfindən qurulmuş hökumətdən hazırda müsəlman cəmiyyətlərində mövcud olan hökumətlərə qədər dövrü araşdırmaq olar. Müəyyənləşdirmək olar ki, bu hökumətlərin qurulmasında və güclənməsində xalq hansı rolu oynamışdır. Amma bizim məqsədimiz məsələni bu baxımdan aydınlaşdırmaq deyil. Məqsəd uyğun mövzunu nəzəri baxımdan araşdırmaq, İslamın baxışını bəyan etməkdir. Qanunilik və məqbulluq barədə verdiyimiz izahatları nəzərə alsaq, qarşıya qoyduğumuz sual növbəti iki sualı cavablandırmaqla həllini tapa bilər: Hakimiyyətin qanuniliyində xalqın rolu nədir? İslam hökumətinin gerçəkləşməsində və fəaliyyətində xalqın nə kimi rolu var? Görən İslam hökuməti qanuni hökumət kimi tanındıqdan sonra xalqı məcburi şəkildə tabe etməlidir, yoxsa İslami hökumət prinsiplərinin həyata keçməsində xalqın razılığını qazanmalıdır? Xülasə şəkildə qarşımızda iki sual dayanır: İslam hökumətinin qanuniliyində xalqın rolu nədir? İslam hökumətinin gerçəkləşməsində və fəaliyyətində xalq nə kimi rol oynayır?
Bu sualı aydınlaşdırmaq üçün İslam tarixini minimum üç dövrə bölmək lazım gəlir: İslam peyğəmbərinin (s) dövrü, mə`sum imamların dövrü, mə`sum imamın iştirakı olmayan dövr. İslam peyğəmbərinin (s) dövrü ilə bağlı demək olar ki, müsəlmanlar arasında ixtilaf yoxdur. Peyğəmbərin (s) hökumətinin xalqın rə`yi ilə heç bir bağlılığı olmamışdır və onun qanuniliyi Allah tərəfindən təsdiqlənmişdir. Allah-taala özü xalqın rə`yini nəzərə almadan həzrət Məhəmmədi peyğəmbərliyə seçmiş və ona hakimiyyət əta etmişdir. Bu hakimiyyətin xalq tərəfindən qəbul olunub-olunmasının onun qanuniliyinə heç bir tə`siri yoxdur. Xalq peyğəmbərin hakimiyyətini qəbul etməsəydi, onun gerçəkləşməməsi mümkün idi. Qanunilik baxımından isə bu hökumət qanuni hökumət idi. Allah-taala Peyğəmbərə (s) həm peyğəmbərlik, həm də hakimiyyət haqqı vemişdi. Yə`ni Peyğəmbərin (s) iki bir-birindən ayrı məs`uliyyəti vardı. Peyğəmbərlik məqamı və hakimiyyət məqamı. Əgər xalq həzrətin peyğəmbərliyini qəbul etməsəydi, Allah peyğəmbərliyi ləğv edəsi deyildi. Xalqın hakimiyyətə münasibəti də eyni münasibətlə üzləşəsi idi.
Bəs Peyğəmbərin (s) hökumətində xalqın rolu nədən ibarət idi? Zahirən yenə də ziddiyət görünmür. Xalq bu hökumətin gerçəkləşməsində aparıcı rol oynamışdı. Peyğəmbər (s) bu hökumətin gerçəkləşməsi üçün xalqa heç bir zor göstərməmişdi. Əslində hökumətin əsas qurucu amili xalq özü idi. Peyğəmbərə (s) iman gətirmiş insanlar razılıq və rəğbətlə Peyğəmbərə Allah tərəfindən verilmiş hakimiyyəti qəbul edirdilər. Onlar öz təslimçiliklərini Peyğəmbərə (s) bey`ətlə, sədaqət andı ilə bildirirdilər. İnsan peyğəmbər hakimiyyəti yolunda canlarından və mallarından keçirdilər. Demək, Peyğəmbər (s) hökumətinin qanuniliyində rolu olmayan xalqın onun gerçəkləşməsində rolu olmuşdur. Hakimiyyət istiqamətində atılan addımların hər biri xalqın köməyi ilə gerçəkləşmişdir. Əlbəttə ki, bu işdə qeybi yardımlar və Allahın lütfü də aparıcı olmuşdur. Yalnız onu nəzərə çatdırmaq istəyirik ki, peyğəmbər hakimiyyətinin gerçəkləşməsində xalqa zor göstərilməmişdir. İslam cəmiyyətini quran müsəlmanlar peyğəmbər hakimiyyətini sevinclə qarşılayırdılar. Əlbəttə ki, narazılıq bildirən münasib qruplar da vardı. Amma bu qruplar azlıqda qaldıqlarından aşkar şəkildə müxalifət göstərə bilmirdilər.
İstənilən bir halda, İslam peyğəmbərinin (s) dövrü ilə bağlı suallar yetərli cavabını almışdır. Bəs İslam peyğəmbərindən (s) sonra İslam hökumətinin qanuniliyi nəyə əsaslanır? Peyğəmbərdən (s) sonrakı dövrə münasibətdə müsəlmanlar arasında fikir ayrılığı var. Bu fikir ayrılığı əsasən şiələr və sünnə əhli arasında müşahidə edilir. Söhbətimizin davamında bu barədə danışacağıq.
İslam peyğəmbərindən sonrakı hökumətin qanuniliyinə sünnə əhlinin münasibəti
Sünnə əhli inanır ki, İslam peyğəmbəri (s) hakimiyyətə tə`yin olunsa da, ondan sonra hakimiyyətin qanunilik şərtləri dəyişmişdir. Onlar hökumətin qanuni sayılması üçün üç prinsipi əsas götürürlər: ümmətin icması, öncəki xəlifə tərəfindən tə`yinat, xilafət məsələsində nəzər sahiblərinin tə`yinatı.
Sünnülər bu əqidədədirlər ki, Əbu-Bəkr xalq tərəfindən xəlifəliyə seçildiyi üçün onun hakimiyyəti qanunidir. İkinci xəlifə ilə bağlı belə düşünürlər ki, bu xəlifə birinci xəlifə tərəfindən tə`yin edildiyi üçün qanuni sayılmalıdır. Yə`ni Ömər özündən əvvəlki xəlifə Əbu-Bəkr tərəfindən seçilmişdi. Xilafət sahəsində nəzər sahiblərinin tə`yinatına gəldikdə, sünnə əhli bu əqidədədir ki, qövm başçıları və siyasi şəxsiyyətlər bir yerə yığışmaqla xəlifəliyə kimisə tə`yin edə bilərlər. Onlar Osmanın bu yolla hakimiyyətə tə`yin edildiyini bildirirlər. Osman altı nəfərdən ibarət şura tərəfindən xəlifə tə`yin edilmişdi. Sünnə əhli bu əqidədir ki, “Nisa” surəsinin 59-cu ayəsində (“itaət edin Allaha, itaət edin peyğəmbərə və özünüzdən olan əmr sahiblərinə”) xüsusi bir şəxs və ya xüsusi bir qrup yox, dövrün sultan və padşah kimi əmr sahibləri nəzərdə tutulmuşdur. Hətta sünnə əhli böyüklərindən bə`ziləri öz kitablarında bəyan edirlər ki, xəlifə və valiyə qarşı çıxan şəxsin qətli vacibdir. Qiyamçı xəlifə ilə müharibədə qalib gəlib onu hakimiyyətdən uzaqlaşdırsa, onun özünə itaət etmək vacib olur. Çünki artıq həmin şəxs əmr sahibi sayılır. Onlar bu göstərişlərində Qur`an ayəsinə əsaslanırlar. (Bu baxış “istila” nəzəriyyəsinə əsaslanır. Bu nəzəriyyə imam Şafei, Ğəzali, Marudi və ibn Teymiyyə kimi sünnü alimləri tərəfindən müdafiə edilir.) Əslində bu nəzəriyyəni hakimiyyətin qanuniliyinin dördüncü əsası saymaq olar. Bir şəxs hakimiyyətə yiyələnmişsə, bu işi hansı yolla görməsindən asılı olmayaraq xalq ona itaət etməlidir və bu şəxsə qarşı çıxmaq haramdır.
Beləcə, sünnə əhlinin Peyğəmbərdən (s) sonra hakimiyyətin qanuniliyi üçün nəzərdə tutduğu şərtləri nəzərdən keçirdik. Bir daha yada salırıq ki, sünnə əhlinin e`tiqadına əsasən, hakimiyyəti ya xalq seçməlidir, ya əvvəlki xəlifə tə`yin etməlidir, ya da siyasi şəxslər müəyyənləşdirməlidir.
Peyğəmbərdən (s) sonra hakimiyyətin qanuniliyi ilə bağlı şiə baxışı
İslam peyğəmbərindən (s) sonra hakimiyyətin qanuniliyi ilə bağlı şiələr iki dövr nəzərdə tutur:
1. Mə`sum imamın dövrü: Bu dövr hicrətin 11-ci ilindən başlayır və 260-cı ilinədək davam edir. (Bu dövr bə`zən hicri 329-cu ilədək götürülür. Aradakı fərq imamın kiçik qeyb dövrünün 1-ci dövrə daxil edilib-edilməməsi ilə bağlıdır) Peyğəmbərdən (s) sonrakı bu dövrlə bağlı şiələr arasında fikir ayrılığı yoxdur. Onlar inanırlar ki, hakim Allah tərəfindən tə`yin olunmalıdır. Şiələrin nəzərincə, Allah-taala Peyğəmbərdən (s) sonra hakimiyyətə 12 mə`sumu tə`yin etmişdir. Bu 12 şəxs Peyğəmbər (s) tərəfindən xalqa tanıtdırılmışdır. Şiə e`tiqadına əsasən, “Ulil-əmr” (“əmr sahibləri”) dedikdə bütün hakimlər yox, bir qrup şəxs nəzərdə tutulur. Şiələr bu baxışlarını mö`təbər bir rəvayətlə əsaslandırırlar. Peyğəmbərdən (s) nəql olunur ki, bu ayə nazil olanda səhabələr “ulil-əmr” ifadəsinin kimə aid olduğunu soruşdular. Həmin səhabələrdən biri Cabir ibn Abdullah Ənsari olmuşdur. O Peyğəmbərin (s) yanına gəlir və belə ərz edir: “Ey Peyğəmbər (s), Allaha və Onun Peyğəmbərinə (s) itaət edilməsi ilə bağlı göstərişi anladım. Bəs “öz aranızdan olan əmr sahibləri” kimdir?” Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: “Ulil-əmr” dedikdə mənim 12 canişinim nəzərdə tutulur. Onların birincisi Əlidir (ə).” Sonra İslam peyğəmbəri (s) qalan 11 imamın adını birbəbir dilə gətirir. Bu rəvayət bə`zi sünnü kitablarında da nəql olunmuşdur. Demək, şiələr əmr sahibi dedikdə həmin 12 nəfəri nəzərdə tuturlar. Bu on iki nəfərin müştərək xüsusiyyəti onların mə`sum, günah və xətadan uzaq olmasıdır. Onları Peyğəmbər yox, Allah özü hakimiyyətə tə`yin etmişdir. Mə`sumların hakimiyyətə tə`yinində Peyğəmbərin (s) rolu yalnız bu tə`yinatı e`lan etmək olmuşdur. Allah bu tə`yinatla bağlı Peyğəmbərə (s) buyurur: “Ey Peyğəmbər, Rəbbindən sənə nazil olanı bəyan et. Əgər bu işi görməsən peyğəmbərlik vəzifəsini yerinə yetirməmisən.”
Hazırkı ayə şiələrin Qədire-Xum günü həzrət Əlinin (ə) xilafətə tə`yin olunması ilə bağlı əqidəsinə aydın dəlildir. Onlar inanırlar ki, Əli (ə) və ondan sonrakı canişinlər məhz Allahın göstərişi ilə hakimiyyətə seçilmişlər. Peyğəmbərin (s) isə vəzifəsi bu tə`yinatı e`lan etmək olmuşdur. Bəli, Peyğəmbərin (s) hakimiyyəti üçün qanunilik şərti sayılan mövzu mə`sumların da haklimiyyəti üçün qanunilik şərtidir. Qeyd etdik ki, Peyğəmbərin hakimiyyətə seçilməsində xalqın heç bir rolu olmamışdır. İmamların da tə`yinatında xalqın heç bir iştirakı yoxdur. Qeyd etmişdik ki, Peyğəmbərə (s) Allah tərəfindən iki vəzifə tapşırılmışdı: peyğəmbərlik və hakimlik. Yə`ni xalq həzrət Məhəmmədin (s) peyğəmbərliyini və hakimiyyətini qəbul etməsəydi də, bu haqlar ondan alınmırdı. Allahın peyğəmbərlə bağlı hökmü ləğv ediləsi hökm deyildi.
İmamlarla bağlı deyə bilərik ki, onların hakimiyyətini qanuni edən Allahın tə`yinatıdır. Xalq bu hakimiyyəti qəbul etməsə də, ona himayə göstərməsə də, hakimiyyət haqqı onlarındır və onların dövründə başqasının hakimiyyətə sahib durması qeyri-qanunidir. Bir daha qeyd edirik ki, mə`sum imamların hakimiyyətə seçilməsində xalqın heç bir rolu yoxdur və bu iş Allahın işidir. Amma həmin hakimiyyət xalqa zorla qəbul etdirilmir. Peyğəmbər (s) könüllü qəbul olunduğu kimi, imamlar da könüllü qəbul edilir. İmamlar da Peyğəmbər (s) kimi öz qanuni haqlarına çatmaq üçün zora əl atmırlar. Amma xalq onlara müraciət etdikdə bu məs`uliyyəti qəbul edirlər.
Bu baxışa əsasən əziz İslam peyğəmbəri (s) dünyasını dəyişdikdən sonra həzrət Əlinin (ə) hakimiyyətdən kənarlaşdırıldığı 25 ildə başqalarının hakimiyyəti qanuni olmamışdır. Həmin dövrdə hakimiyyət haqqı həzrət Əliyə (ə) məxsus idi. Amma cəmiyyət münasibət bildirmədiyindən bu hakimiyyət gerçəkləşmədi. Nəhayət, 25 ildən sonra xalq tələb edəndə həzrət Əli (ə) hakimiyyəti qəbul etdi. Həzrət buyurur: “Əgər xalqın iştirakı olmasaydı, hakimiyyətə sahib durmazdım. Onların iştirakı mənim üçün höccəti tamamladı, üzrlər aradan qalxdı.”
Demək, şiə baxışına əsasən, xalqın hakimiyyətin qanuniliyində rolu onların bu hakimiyyətin gerçəkləşməsindəki rolundan fərqlənmir. Hər iki hal tam şəkildə oxşardır.
Bu gün bə`zi şiə yazıçılar bildirirlər ki, Peyğəmbər (s) Ğədire-Xumda həzrət Əlini (ə) namizəd kimi təqdim etdi. Əgər xalqın bu namizədliyə razılığı olsaydı, həzrət hakim seçilərdi. Əlbəttə ki, tarix xalqın bu namizədliyə meyilli olmadığını göstərdi. Onlar iddia edirlər ki, Peyğəmbərdən (s) sonra hakimiyyətin qanuniliyində xalqın qəbulu şərtdir.
Amma “Ey peyğəmbər, e`lan et …” ayəsi aydın şəkildə göstərir ki, Peyğəmbər (s) Ğədir günü Əlini (ə) namizəd yox, özünə canişin kimi tanıtdırdı. “Nisa”, surəsinin 59-cu ayəsini açıqlayan rəvayətdə də bu mə`na təsdiqlənir. Demək, nəzərdə tutulan şiə yazıçılarının baxışı kökündən yanlışdır.
2. Qeyb dövrü, mə`sum imamın olmadığı dövr: Əksər şiə fəqihlərinin nəzərincə, mə`sum imamın qeyb dövründə də Peyğəmbər (s) dövründə, mə`sum imamın iştirakı olan dövrdəki kimi hakimiyyətin qanuniliyi Allah tərəfindən bildirilir. Amma hakimiyyətin gerçəkləşməsində xalq rol oynayır. Müasir fəqihlərdən bir neçəsini istisna etsək, əksər şiə fəqihləri qeyb dövründə zəruri şərtlərə malik fəqihi şər`i hakim sayırlar. İmam Mehdi (əc) tərəfindən ünvanlanmış və əlimizdə olan sənədlər bu baxışı təsdiqləyir. Yalnız bir neçə müasir şiə fəqihi ehtimal şəklində bu baxışı qəbul etmirlər. Onların nəzərincə qeyb dövründə hakimiyyət xalqa məxsusdur. Yə`ni fəqihin hakimiyyətini qənuniləşdirən xalqın rə`yidir və fəqih xalq tərəfindən seçilir. Xalqın rə`y vermədiyi hakimiyyət qeyri-qanunidir. Bu hakimiyyətin təkcə gerçəkləşməsi yox, həm də qanuni sayılması üçün xalqın beyətinə ehtiyac var.
Əksər şiə fəqihləri belə düşünürlər ki, qeyb dövründə fəqihin hakimiyyəti imam Mehdi (əc) tərəfindən təsdiqlənir. İmam fəqihi şəxsən tə`yin etmir. Fəqih imamın bəyan etdiyi ümumi prinsiplər əsasında tə`yin olunur. Bəs yüzlərlə fəqihin olduğu dövrümüzdə bu iş necə həyata keçirilir? Şübhəsiz ki, bir hakimiyyətin yüz başçısı ola bilməz. Bir neçə hakimi olan hökumətdə hərc-mərclik baş qaldırasıdır. Demək, bu fəqihlər arasından biri seçilməlidir. Bəs bu bir nəfəri kim seçməlidir? Bu məsələ ilə bağlı bə`ziləri iddia edirlər ki, həmin seçim xalq tərəfindən aparılmalıdır. Yə`ni imamın qeyb dövründə hakimiyyət seçimində xalqın böyük rolu var. İmamın iştirakı olan dövrdə onun tə`yinatı Allah tərəfindəndir. Amma hakimiyyətin gerçəkləşməsində xalqın rolu var. İmamın qeyb dövründə isə seçim və xalqın rə`yi rol oynayır. Fəqihin qanuniliyi Allah tərəfindəndir və bu baxımdan xalqın heç bir haqqı yoxdur. Amma hansı fəqihin seçilməsi xalqın işidir. Deyilənləri ümumiləşdirərək belə bir qənaətə gəlirik ki, qeyb dövründə və vilayəti-fəqih üsul-idarəsində hakimiyyət seçimində xalqın üç şəkildə iştirakı ola bilər:
1. Fəqih hakimiyyətinin qanuniliyi Allah və imam Mehdi (əc) tərəfindən müəyyənləşdirilir. Hansı fəqihin tə`yin olunması da imamın ixtiyarındadır. Amma hakimiyyətin gerçəkləşməsi üçün xalqın rə`yinə ehtiyac var.
2. Fəqihin hakimiyyəti imam tərəfindən müəyyənləşdirilir və imam özü fəqihi şəxsən tə`yin edir. Hakimiyyətin gerçəkləşməsi üçün isə xalqın rə`yinə ehtiyac var.
3. Ehtimal şəklində bəyan olunmuş üçüncü baxış budur ki, imamın qeyb dövründə fəqih hökumətinin qanuniliyi və gerçəkləşməsi xalqın ixtiyarındadır.
İndi müəyyənləşdirmək lazım gəlir ki, bu üç baxışdan hansı İslam prinsiplərinə uyğundur. Bir daha xatırladırıq ki, hazırkı araşdırmalarda şiə baxışı və şiə imamları əsas götürülmüşdür. Amma öncə bir neçə nöqtəni nəzərdən keçirmək yerinə düşər.
Bu işin həyata keçməsi üçün iki zəruri şərt
Bu mövzunun araşdırılması üçün iki nöqtəni nəzərdə saxlamaq lazımdır:
1. Araşdırmada tələsik mühakimə yürütməmək və mövcud ictimai rə`ydən tə`sirlənməmək: bu iki nöqtə hər bir araşdırmaçı, analitik üçün ciddi təhlükədir. Meyllərin mühakiməyə tə`siri psixoloji baxımdan sübuta yetirilmişdir. Bə`zən tədqiqatçı yalnız öz fərziyyəsini təsdiqləyəcək amilləri görür. Fiqhdə belə bir yanaşma rə`y əsasında ictihad adlanır. Əgər tədqiqatda şan-şöhrət, sevilmək, ictimai rə`y qazanmaq fikri varsa, eləcə də, guşənişinlik və düşmənçilik kimi amillər tə`sirlidirsə, araşdırmalara zərbə dəyir.
Dövrümüzdə azadlıq və demokratiya kimi keyfiyyətlər o qədər müqəddəsləşdirilib ki, onlara tənqidi yanaşma böyük maneələrlə müşayiət olunur. Demokratiyanı haqlı olaraq tənqid etmək istəyənlər ciddi itdihamlarla üzləşir. Bu kor-koranə müdafiəçilik bə`zən elə bir həddə çatır ki, qarşı tərəfin şəxsiyyəti terror edilir. Azadlıq və demokratiya ilə əlaqəli mövzuların araşdırılmasında tədqiqatçının öncədən formalaşmış fikirlərdən yaxa qurtarması çətindir. Bu gün sekulyar qərb cəmiyyətində azadlıq və demokratiya ağılagəlməz həddə bütləşdirilmişdir və onların ziddinə deyilən hər söz ciddi reaksiyalara səbəb olur. Həqiqi tədqiqatçı araşdırmanın nəticələrini şücaətlə bəyan edir, heç bir amil onu əsil təhlil yolundan yayındıra bilmir.
2. Sadə müsəlmanların yox, din öncüllərin söz və əməllərinə istinad:
Bə`ziləri elə təsəvvür edirlər ki, ayrı-ayrı müsəlmanların baxışı İslamın baxışıdır. Müsəlmanın rə`yi İslamın ayağına yazılır. Baxışlarda fərq olduqda çoxluğun rə`yini dinin rə`yi kimi qəbul edirlər. Hətta insanların fikir ayrılığına əsaslanaraq İslamın da bir neçə baxışa malik olduğunu vurğulayırlar.
Əslində bu üsul kökündən yanlışdır. Din haqqında söz demək üçün dindarların söz və əməlini əsas götürsək yanlış nəticələr əldə edəsiyik. Bu yanlışlıq məshiyyətdə özünü daha bariz şəkildə göstərir. Biz inanırıq ki, həqiqi məsihilik Allahın göndərdiyi dindir. Amma bu gün insanların e`tiqad etdiyi məsihilik bir çox təhriflərə mə`ruz qalmışdır. Bu müddəa həm əqli baxımdan, həm də Qur`an ayələri vasitəsi ilə təsdiqlənir. “Bəqərə” surəsində oxuyuruq: “Allah İsaya buyurdu: “Ey İsa ibn Məryəm, xalqa sən demisənmi ki, Allahı yox, məni və anamı mə`bud seçin?” İsa dedi: “Sən paksan, mən öz haqqımda həqiqət olmayan bir şeyi demərəm.”
Üç üqnum e`tiqadını, həzrət İsanın Allahın oğlu olmasını sağlam ağıl heç vəchlə qəbul etmir. Hansı ki bu gün bu e`tiqad məsihilərin əsas e`tiqadlarındandır.
Əgər müsəlmanların söz və əməli əsasında və ya çoxluğun rə`yinə istinadən İslamı tanısaq bir çox büdrəmələrə yol verərik. Məsələn, çoxluq təşkil edən sünnə əhlinin qənaətincə, Peyğəmbərdən (s) sonra mə`sum imam olmamışdır. Hansı ki biz şiələr başqa fikirdəyik. Biz sünnülərin və ya şiələrin yox, İslamın baxışını əsas götürməliyik. Bu baxışa əsasən əziz İslam peyğəmbərindən (s) sonra 12 imamın hakimiyyəti qanunidir.
Demək, İslamı tanımaq üçün sadə müsəlmanlara yox, həqiqi din öncüllərinə, Qur`an mətnlərinə müraciət etmək lazımdır. Mö`təbər kitablarda din öncüllərinin söz və əməlləri nəql olunmuşdur. Öz tədqiqatlarımızda bu nöqtəni unutmamağımız çox zəruridir.
Mə`sum imamın qeyb dövründə xalqın hakimiyyətdə rolunun araşdırılması
Öz araşdırmalarımızda öncə qeyd olunmuş iki nöqtəni nəzərdə saxlamağımız zəruridir. Artıq qeyb dövründə xalqın hakimiyyətdəki rolu ilə bağlı üç baxışdan həqiqisini seçmək vaxtı çatmışdır.
Bizim e`tiqadımıza əsasən, fəqihin Allah və imam Mehdi (əc) tərəfindən müəyyənləşmiş hakimiyyəti qanunidir. Hansısa fəqihin hakimiyyətə seçimində də imamın rə`yi əsasdır. Hakimiyyətin gerçəkləşməsi üçün isə xalqın rə`yinə ehtiyac var. Bu müddəaya dəlillərimizi bəyan edirik:
Biz İslam prinsipləri əsasında inanırıq ki, bütün varlıq aləminin, o cümlədən, bəşəriyyətin yaranış səbəbi Allahdır. Bütün mövcudlara varlıq libası geydirən Odur. Göylərdə və yerdə olanlar Allaha məxsusdur və Allahdır onların həqiqi maliki. “Nisa” surəsinin 131-ci ayəsində oxuyuruq: “Həqiqətən, göylərdə və yerdə nə varsa, Allaha məxsusdur.”
İslam düşüncəsinə əsasən bütün insanlar Allahın qulu və mülküdür. Bu mülk e`tibar olunmuş və ya müqavilə ilə əldə edilmiş mülk deyil. Bu həqiqi bir mülkdür. Yə`ni vücudumuzun bir zərrəsi də özümüzün deyil. Bütün varlığımız Allaha məxsusdur. Orqanizmimizdəki bir hüceyrə də özümüzə məxsus deyil. Digər bir tərəfdən hər bir insan dərk edir ki, bir başqasının mülkündən onun icazəsi olmadan istifadə etmək olmaz. Bu iş bəyənilməyən bir işdir. Bizə məxsus olan bir şeydən başqasının icazəsiz istifadə etməsi əlbəttə ki narahtlıq yaradır. Düşünürük ki, bizə zülm olunmuşdur. Bu mühakimə hamının dərk etdiyi hazırkı qaydaya əsaslanır. Yə`ni hamı başa düşür ki, bir başqasının mülkündən icazəsiz istifadə etmək pis işdir.
Demək, bir tərəfdən varlıq aləmi, o cümlədən insan Allahın mülküdür, digər bir tərəfdən, ağıl başqa birinin mülkündən icazəsiz istifadəni pis sayır. Bu iş zülümdür və heç bir insanın özünə və başqalarına münasibətdə Allahdan icazəsiz, Onun razılığı olmadan addım atması düzgün deyil. Şübhəsiz ki, hakimiyyət kimisə həbs edir, kiməsə cərimə qoyur, kiməsə ölüm hökmü verir, müəyyən məhdudiyyətlər müəyyənləşdirir. Demək hakim bütün bu işləri insanların həqiqi sahibi olan Allahın icazəsi ilə görməlidir. Əks təqdirdə hakimiyyətin zalımlığı və qəsbkarlığı ağılın hökmüdür. Əlimizdə olan dəlillərə əsasən, Allah-taala bu icazəni İslam peyğəmbərin (s), ondan sonra mə`sum imamlara vermişdir: “Peyğəmbər (s) mö`minlərə onların özlərindən daha yaxındır.” Başqa bir ayədə oxuyuruq: “İtaət edin Allaha, itaət edin peyğəmbərə və özünüzdən olan əmr sahiblərinə.”
Vilayəti-fəqihin, fəqih hakimiyyətinin dəlillərinə əsasən, qeyb dövründə belə bir haqq zəruri şərtlərə malik fəqihə verilmişdir. Bu şəxs Allah və imam Mehdi (əc) tərəfindən hakim tə`yin olunmuşdur. Amma əlimizdə belə bir dəlil yoxdur ki, adi fərdlər və müsəlmanlar da, bu haqdan yararlansınlar. Əlbəttə ki, Allah xüsusi bir şəxsi tə`yin etməmişdir. Kimin hakim ola biləcəyi ümumi şəkildə bəyan olunur və həmin şəxsin sifətləri açıqlanır. Amma təbii ki, bir hökuməti bir neçə hakim idarə edə bilməz. Əgər bir neçə müstəqil hakim olarsa, bu hökuməti vahid hökumət saymaq olmaz. Bu bir neçə nəfərin arasından da biri seçilməlidir. Bu seçim ayın əvvəlinin tə`yin olunması kimdir. Təqlid mərcəsinin seçimi də bu qəbildəndir.
Biz bir müsəlman olaraq vəzifəliyik ki, ramazan ayında oruc tutaq. Amma ramazan ayının daxil olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün ayı görmək zəruridir. Əgər ay görünsə, ramazan ayının daxil olduğu bilinir. Biz bu işimizlə ramazan ayına qanunilik vermirik. Bizim işimiz ayı ramazan ayı etmək deyil. Həqiqətən də ayın əvvəlində xaric aləmdə ay görünür. Əgər ay görünürsə, ramazan ayı daxil olmuşdur, əgər ay görünməsə, ramazan ayı da başlamamışdır. Bizim öhdəmizə buraxılan yalnız mövcud rabitəni kəşf etməkdir.
Təqlid məsələsi də belədir. Biz bu əqidədəyik ki, dinin hökmlərini öyrənmək hər adamın işi deyil və bu işlə mütəxəssis məşğul olmalıdır. Bu sahənin mütəxəssisi müctəhiddir. Əgər bir şəxs müctəhid sorağındadırsa, bu o demək deyil ki, müctəhidə qanunilik verən həmin şəxsdir. Bizim araşdırmamızdan öncə də həmin şəxs müctəhid olmuşdur. Biz öz araşdırmamızla yalnız kəşf edirik. Demək, insanın işi səlahiyyət yaratmaq yox, səlahiyyəti kəşf etməkdir.
Vəliyyi-fəqihlə bağlı məsələ də bu qəbildəndir. Allah və imam Mehdi (əc) tərəfindən təsdiqlənmiş hakimiyyət qanunidir. Bizimsə işimiz yalnız mövcud hakimiyyəti tanımaqdır. Beləcə, mə`lum olur ki, xibrə (mütəxəssislər) məclisinin nümayəndələri xalq tərəfindən seçilir və bu nümayəndələr rəhbər tə`yin edirlər. Bu iş mahiyyətcə səlahiyyət və qanuniliyin kəşfi deyil. Vəliyyi-fəqihin, rəhbərin qanuniliyi imam Mehdiyə (əc) aid olan bir səlahiyyətdir. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, rəhbəri şəxsən imam Mehdi (əc) seçir. Sadəcə, rəhbərin səciyyələri imam tərəfindən bəyan olunmuşdur. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, bu məsələ təqlid mərcəsinin tanınmasına bənzəyir. Təqlid mərcəsinin də şəxsən kimliyi yox, necəliyi Allah və imam tərəfindən müəyyənləşir.
Müəyyənləşdirdik ki, mə`sum imamın qeyb dövründə də Peyğəmbər (s) və imamların dövründə olduğu kimi xalq fəqih hökumətinin qanuniliyində rol oynamır. Amma bu işin həyata keçməsində cəmiyyətin aparıcı rolu var. Fəqif hakimiyyətinin həyata keçməsi üçün şərait yaradan məhz xalq, müsəlmanlardır. Əgər xalq İslam üsul-idarəsi istəməsə fəqih bu işi zorla görəsi deyil. Peyğəmbər (s) və imam dövründə olduğu kimi fəqih də hakimiyyətin gerçəkləşdirilməsi üçün xalqın rə`yini gözləyir. Digər dini hökmlərdə olduğu kimi bu istiqamətdə də xalq həm itaət göstərib qəbul edə bilər, həm də bu hakimiyyəti qəbul etməyə bilər. Bəli, tarix boyu xalq ilahi hakimiyyəti qəbul etməyə vəzifəli olmuşdur. Peyğəmbər (s) və imam hakimiyyətini tanımaq və qəbul etmək vacibdir. Bu hakimiyyətin qəbul edilməməsi günahdır və həmin günaha görə cəza nəzərdə tutulur.
Başqa iki yanaşmanın araşdırılması və tənqidi
İmamın qeyb dövründə fəqih hökumətinin qanuni sayılması üçün xalqın rolunu mühüm sayanlar bir neçə dəlil gəstərirlər. Onlar deyirlər ki, imamın qeyb dövründə hakimiyyət üçün heç bir qanun bəyan olunmamışdır. Onların nəzərincə, bu iş xalqın öhdəsinə buraxılmışdır. Qeyd etməliyik ki, müəyyən hallarda bir işin vacibliyi, haramlığı, müstəhəbliyi, məkruhluğu və ya mübahlığı şəriət tərəfindən bəyan olunur. Amma elə hallar da var ki, şəriət bu barədə münasibət bildirməmişdir. Həmin mövzuda ayə və rəvayət tapmaq olmur. Məhz bu məqamlarda fəqih xüsusi prinsip və qaydalar əsasında həmin işi mübah sayır. Yə`ni bu işlərin görülüb-görülməməsi arasında fərq yoxdur. Bə`ziləri elə düşünürlər ki, vəliyyi-fəqihin hökuməti də bu qəbildəndir. Onların nəzərincə, müqəddəs şəriətdə bu barədə bir söz deyilmirsə, demək həmin iş xalqa həvalə olunmuşdur.
Bə`zən də deyirlər ki, “xalq öz malına hakimdir” fiqhi qaydasına əsasən insanlar öz canları və malları üzərində hakimiyyətə malikdirlər. Onlar bu haqlarını kiməsə həvalə edə bilərlər. (Bu halda haqqı yenidən geri almaq olmur. Amma bir şəxs vəkil tutulsa, vəkalət müqaviləsini pozmaq olar.) Bu səbəbdən də, xalq qeyb dövründə özü hakim tə`yin etməlidir. Ümumi seçkilərin keçirilməsində də xalqın öz haqqını vəkilə həvalə etməsi prinsipinə əsaslanılır.
Bu iki dəlili araşdırarkən sual yaranır ki, İslamda xalqın öz canına və malına hakim olması hansı mənbədə bəyan olunub? Əslində bütün müsəlmanlar bilirlər ki, insan öz malı və canı ilə istədiyi kimi rəftar edə bilməz. Biz gözümüzü çıxara bilmərik. Haqqımız yoxdur ki, əlimizi kəsək. Bizə icazə verilməyib ki, canımıza və malımıza zərər vuraq. İnsanın öz malını israf etmək hüququ yoxdur. Müsəlman bir şəxs deyə bilməz ki, məsələn, bu maşın mənimdir, od vurub yandırıram. Əgər insan öz malı və canı üzərində hakimdirsə, nə üçün intihar haram sayılır? Bəli, İslam insana icazə vermir ki, öz canına qəsd etsin. İslam dünyagörüşünə əsasən, hər bir müsəlman Allahın qulu və mülküdür. Əgər bizim bütün varlığımız Allahdandırsa, onun icazəsi olmadan addım ata bilmərik. Əgər insan öz canına və malına hakim deyilsə, bu haqqı başqalarına necə verə bilər? Öz canına və malına sahib olmayan bir kəsin cəmiyyətin işlərinə müdaxiləsi yolverilməzdir.
Biz öz həyatımıza və başqalarının həyatına hakim olacaq qanunların tənzimlənməsi və icrasını kimə tapşıra bilərik? Bu qanunların Allah tərəfindən bəyan olunması hətta özümüzlə bağlı məsələlərdə həmin qanunlara tabe olmağımızın zəruriliyini göstərir. Bəli, hər birimiz Allahın istək və iradəsi əsasında hərəkət etməliyik.
Fəqihə aid etdiyimiz bu vilayət, hakimiyyət Allahın tə`yin etdiyi hakimiyyətdir. Fəqihə vilayət verən xalq deyil. Xalq öz malına və canına hakimdir deyə ona vilayət və hakimiyyət tə`yin etmək haqqı vermək həmin hökumətin qanuniliyi üçün bəs etmir. Tutaq ki, bir şəxs fəqihi yox, məsələn, bir mühəndis və ya həkimi hakim seçdi. Məgər bu hakimiyyət Allah və onun Peyğəmbəri (s) tərəfindən qanuni sayılacaqmı? Xalqın rə`yi hökumətin qanuniliyi üçün bəs etmir. Əgər Yezid, Harun Ər-Rəşid, Rzaxan kimilərinin hakimiyyəti xalqın rə`yini alarsa belə, həmin hökumətlər Allah və onun Peyğəmbəri (s) tərəfindən qanuni sayılmaz.
Bə`zi dini şəxsiyyətlər hakimiyyətin qanuniliyi üçün xalqın rə`yini əsas sayır. Onlardan soruşmaq lazımdır: Əgər bir gün xalq vilayəti-fəqihdən üz çevirsə, vilayəti-fəqih öz qanuniliyini itirəcəkmi? İslam da həmin fikirdədirmi? Bə`ziləri böyük inqilab rəhbəri imam Xomeyninin (r) “ölçü xalqın rə`yidir” buyuruğunu əsas götürərək iddia edirlər ki, xalq vilayəti-fəqihə səs verməsə bu səslər əsas götürülməlidir. Əslində isə imamın buyuruqları vilayəti-fəqihin qanunilik baxımından müzakirəyə çıxarılmayacaq bir mövzu olduğunu göstərir. Bu səbəbdən də konstitusiyada vilayəti-fəqih dəyişməz bir prinsip kimi qeyd edilir.
Digər bir tərəfdən iddia edilir ki, Allah-taala tərəfindən imamın qeyb dövründə hakimiyyətlə bağlı göstəriş verilməmişdir. Buna görə də həmin məsələ xalq tərəfindən həll olunmalıdır. Biz vilayəti-fəqih prinsipini bundan sonrakı söhbətlərimizdə sübuta yetirərkən hazırkı baxışın əsassız olduğu aydınlaşacaq. Əlimizdə yetərli dəlillər var ki, qeyb dövründə hakimiyyətlə bağlı vəzifələrimiz tam müəyyənləşdirilmişdir.
Bə`ziləri də ilkin İslam dövründə özünə yer almış bey`ət, sədaqət andı məsələsini qabardaraq bu yolla xalqa seçim haqqı verməyə çalışır. Məsələn, bildirirlər ki, həzrət Peyğəmbər (s) Ğədire-Xumda xalqın həzrət Əliyə (ə) bey`ət etməsini istədi. Onlar vurğulayırlar ki, əgər xalqın rə`yinin həzrət Əlinin (ə) hakimiyyətinin qanuniliyinə heç bir tə`siri yox idisə, nə üçün onlardan bey`ət istənilirdi?
Amma bey`ət mövzusunu yetərincə araşdırdıqda mə`lum olur ki, bey`ət bey`ət edən şəxsin itaət üçün əhdidir. Yə`ni bey`ət edən şəxs hakimlə həmkarlığa hazır olduğunu bildirir. Bey`ət məsələsinin əslində hakimiyyətin qanuniliyinə heç bir aidiyyatı yoxdur. Bir şəxsin qəsbkar hakimə də bey`ət etməsi mümkündür.
Söhbətlərimizin nəticəsi bu olur ki, mö`təbər dini mənbələrə əsasən, vəliyyi-fəqihin qanuniliyini mə`sum imam təsdiqləyir. Bu hakimiyyətin qanuniliyinə heç bir tə`siri olmayan xalq onun həyata keçməsində aparıcı rol oynayır. Peyğəmbər (s) və mə`sum imamların hakimiyyətinin qanuniliyində də xalqın rə`yi eyni tə`sirə malik olmuşdur.
Dördüncü fəsil
Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin isbatı
Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin isbatına dəlillər göstərməzdən öncə yaxşı olar ki, bu nəzəriyyənin mahiyyətini açıqlayaq. Öncə nəzəriyyə ilə bağlı yanlış təsəvvürlər aradan qaldırılmalıdır.
“Təkvini” (təbiətdən gələn) və “təşrii” (şəriətlə tə`yin olunan) vilayət, hakimiyyət
Şübhəsiz ki, vilayəti-fəqih dedikdə təkvini vilayət nəzərdə tutmuruq. Təkvini vilayət, varlıq aləmindəki işlərə müdiriyyət əsasən Allaha aid olan işdir. Bə`zən Allah belə bir vilayətin, hakimiyyətin kiçik nümunəsini öz bəndəsinə əta edir. Təkvini vilayətdən bəhrələnən şəxs varlıq aləmindəki hadisələrə qatıla bilir. Peyğəmbərlərin və övliyaların mö`cüzə və kəramətləri bu qəbildəndir. Şiələrin e`tiqadına görə, bəndələr arasında təkvini vilayətin ən güclü nümunəsi İslam peyğəmbəri (s) və mə`sum imamlara verilmişdir. Hər halda vilayəti-fəqih haqqında danışarkən təbiət yox, şəriətin verdiyi hakimiyyəti araşdıracağıq. Amma mümkündür ki, fəqihdə təkvini vilayət nümunəsi olan kəramətlər də olsun.
Peyğəmbər (s), mə`sum imam və fəqihin cəmiyyətə müdiriyyətlə bağlı vəzifəsi təşrii vilayət sahəsinə aiddir. “Peyğəmbər (s) mö`minlərə onların özündən yaxındır” kimi ayələrdə, “mən kimin mövlasıyamsa Əli (ə) də onun mövlasıdır” kimi hədislərdə bu məsələyə işarə olunmuşdur. Təşrii vilayət dedikdə qanuni vilayət, hakimiyyət nəzərdə tutulur. Təşrii vilayət verilmiş şəxs qanun tənzimləmək, onları həyata keçirmək hüququ qazanır. Ətrafdakılar ona təslim olmalı, göstərişlərini yerinə yetirməlidir. Peyğəmbərin (s) mö`minlərə onalrın özlərindən yaxın olması dedikdə Peyğəmbər (s) əmrinə əməl etməyin zəruriliyi önə çəkilir. Bəli, Peyğəmbərin (s) göstərişi insanın öz istəyindən önəmlidir. Başqa sözlə, cəmiyyət ictimai məsələlərdə son söz deyəcək qüdrətə ehtiyaclıdır. Allah-taala qeyd olunmuş ayədə həmin qüdrət nöqtəsini tanıtdırır. Beləcə, vilayəti-fəqih dedikdə sadəcə məsləhət dəstəyi yox, qanunvericilik və icraçılıq hüquqları nəzərdə tutulur. Təşrii vilayətə e`tiqad budur ki, biz fəqihin hakimiyyətini qəbul edək, onun göstərişlərini başqalarının göstərişlərindən önəmli sayaq. Fəqihin belə bir hüquqa malik olduğu sübuta yetdikdə onun göstərişlərinə təslimçiliyin zərurəti də sübut olunur. Demək, Peyğəmbər (s) bir şəxsə onun istəyinə zidd göstəriş verərsə, həmin şəxs itaət etməlidir. Xüms və zəkat borcu olmayan bir şəxsə Peyğəmbər (s) hər hansı məbləği ödəməyi əmr edərsə, həmin məbləği ödəmək vacib olur. Mərhum imam Xomeyni (r) öz dərslərində bir məsələni tez-tez təkrarlayardı. Buyurardı ki, əgər İslam hakimi məndən əbamı istəsə, deyərəm baş üstə. Bəli, vəliyyi-fəqih əbanın verilməsini zəruri sayarsa, bu iş görülməlidir. Vilayəti-fəqihin mahiyyəti bundan ibarətdir. Son dövrlərədək bu prinsipə şübhə ilə yanaşanlar gözə dəymirdi. Cinsindən, yaşından, peşəsindən asılı olmayaraq hamı onu qəbul edirdi. Həmin baxışı təsdiqləyən hadisələrdən biri məhşur tənbəki hadisəsidir. Bir zaman mərhum Şirazi tənbəkini haram buyurdu. İnsanlar müctəhidin imam canişini olduğuna inandıqlarından bu əmrə itaət etdilər. Mərhum Şirazi buyurdu ki, tənbəki haramdır və ondan istifadə imama müxalifətdir. Həmin vaxt tənbəkidən istifadə edənlər qəlyanları sındırıb atdılar. Hətta Nasirəddin şahın zövcəsi şahın əlindən qəlyanı alıb çölə atdı. Hansı ki, həmin hökmə qədər tənbəki halal sayılırdı. Həmin vaxt hətta alimlər və müctəhidlər Mirzai Şirazinin hökmünə əməl edilməsini zəruri saydılar. Söhbətimizin davamında vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin dəlillərini zikr edəcəyik.
Vilayəti-fəqih təqlid, yoxsa təhqiq mövzusudur?
Vilayəti-fəqih mövzusu imamət mövzusunun ardınca gəldiyindən bə`zən onu kəlam elminin mövzularından sayırlar. Kəlam elmində dinin üsulları, e`tiqad mövzuları araşdırılır. Allah, peyğəmbərlik və məad kəlamın əsas mövzularındandır. Kəlam elmində peyğəmbərlik sübuta yetirildikdən sonra sual yaranır ki, İslam peyğəmbərindən (s) sonra İslam cəmiyyətinə kim rəhbərlik etməlidir? Suala cavab araşdırılarkən imamət mövzusu diqqət mərkəzinə gəlir. Şiələr dəlillərə əsaslanaraq peyğəmbərdən sonra mə`sum imamların rəhbərliyini qəbul edirlər. Mə`sum imamların rəhbərliyi sübuta yetirildikdən sonra sual yaranır ki, bizim dövrümüz kimi imamlara əl çatmayan bir dövrdə rəhbərlik məsələsi necə həll olunur? Məhz bu məqamda vilayəti-fəqih mövzusu ortaya çıxır. Üsuli-dində, yə`ni e`tiqad məsələlərində təqlidə yol verilmədiyi aşkar bir həqiqətdir. Bə`ziləri elə təsəvvür etmişlər ki, vilayəti-fəqih üsul mövzusu olduğundan bu məsələdə təqlid etmək olmaz. Vilayəti-fəqihi qəbul edib-etməmək araşdırmalarla həll ediləsi məsələdir.
Amma həqiqət budur ki, kəlam elmində araşdırılan istənilən bir məsələdə təqlidə yol verilmədiyi düzgün deyil. Bir sıra kəlami mövzularda təqlid vacibdir. Birinci qəbr gecəsi məsələsi deyilənlərə misal ola bilər. Birinci qəbr gecəsi dedikdə dəfn gecəsi nəzərdə tutulur. Sual yaranır ki, birinci gecənin hökmü icra etmək üçün gecənin düşməsini gözləmək lazımdırmı? Əgər dünyasını dəyişən şəxsin cəsədi yanıb külə dönmüşsə və ya itmişsə, onun üçün birinci qəbr gecəsi olmur? Belə bir şəxsin birinci qəbr gecəsindəki sorğu-sualı necə həyata keçir? Beləcə, birinci qəbr gecəsi ilə bağlı bir sıra suallar yaranır. Bu vaxtadək həmin suallar araşdırılmamışdır. Hətta bu mövzu ilə xüsusi məşğul olacaq ixtisas da müəyyənləşdirilməmişdir. Əgər ixtisas olsaydı, mütəxəssislər həmin mövzunu ayrıca araşdırar və mö`təbər din alimlərinin rə`yləri əsasında bir qənaətə gələrdilər. Vilayəti-fəqih mövzusu bir tərəfdən kəlam mövzusu olsa da, mahiyyət baxımından araşdırılmaya ehtiyaclıdır. Hamıda araşdırma gücü yoxdur. Demək, araşdırma gücü olmayan şəxs bu sahədə başqalarının rə`yinə istinad etməlidir.
Vilayəti-fəqih mövzusu üsul məsələsi olsa belə vəliyyi-fəqihin hökmünə riayət etmək, onun vəzifələrini tanımaq baxımından fiqhi bir məsələdir. Bu səbəbdən də fəqihlər öz kitablarında həmin mövzunu araşdırmışlar. Fiqhi məsələlərdə təqlid nəinki caizdir, hətta bə`zən vacib sayılır.
Hər halda belə bir nöqtəni nəzərə almaq lazımıdır ki, vilayəti-fəqih prinsipinin isbatı mütəxəssislərin işidir. Amma bu sahədə çoxlu suallar yarandığından biz sadə bir dillə dəlilləri bəyan etməli oluruq. Amma uyğun mövzu ilə ətraflı şəkildə tanış olmaq üçün xüsusi ədəbiyyatları araşdırmağa ehtiyac var.
Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin isbatı
Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin isbatı üçün göstərilən dəlillər iki qrupa bölünür: Əqli dəlillər və nəqli dəlillər. Yada salmağımız yerinə düşər ki, şiə alimləri şər`i hökmün isbatı üçün dörd növ dəlilə istinad edirlər: kitab (Qur`an), mə`sumların sünnəsi (hədislər), icma (mütəxəssislərin rə`yi), əql. Şiə alimlərinin nəzərincə şər`i hökmün isbatı üçün ayə və rəvayətin olması zəruri deyil. İnsan əqli dəlillər vasitəsi ilə də hökmün isbatına nail ola bilər. Demək, vilayəti-fəqih nəzəriyyəsini də əqli dəlillərlə sübut etmək mümkündür. Biz həmin nəzəriyyənin sübutu üçün öncə iki əqli dəlil, sonra iki nəqli dəlil göstərəcəyik.
Əqli dəlillər
Birinci əqli dəlil müəyyən müqəddimələrdən təşkil olunmuşdur və həmin müqəddimələr aşağıdakılardır:
1. Fərdi və ictimai mənafeləri qorumaq, hərc-mərcliyin qarşısını almaq, cəmiyyətdə asayiş yaratmaq üçün hökumətin mövcudluğu zəruridir.
2. Ən idial hakimiyyət mə`sum imamın rəhbərliyi altında qurulmuş hakimiyyətdir.
3. İdeal hakimiyyət qurmaq mümkün olmadıqda mahiyyətcə ona oxşar bir hökumət qurulmalıdır. Mə`sumların hökumətinə əl çatmadıqda, bu hökumətə ən yaxın üsul-idarədən faydalanmaq lazımdır.
4. Mövcud hökumət mə`sumların hökumətinə üç baxımdan münasib olmalıdır: İslam hökmlərindən xəbərdarlıq, təqva, nəfs istəklərindən uzaq ruhi bənzərlik, müdiriyyət bacarığı, ictimai-siyasi qavrayış. Beynəlxalq məsələlərdən xəbərdarlıq, düşmən qarşısında şücaət, aktual və prioritet məsələlərin müəyyənləşdirilməsi bu qəbildəndir.
Qeyd olunmuş müqəddimələr əsasında belə bir qənaətə gəlirik ki, imamın qeyb dövründə mə`sumlara müvafiq şərtlərə daha çox malik olan şəxs hakimiyyətə sahib durmalıdır. Bu şəxs cəmiyyəti kamilliyə doğru aparmalıdır. Əlbəttə ki, deyilən şərtləri yalnız zəruri səciyyələrə malik fəqih vasitəsi ilə ödəmək olar.
Biz söhbətimizin əvvəlində də hakimiyyətin zəruriliyini vurğuladıq. Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsini qəbul etmək üçün müqəddimələrdən biri ümumiyyətlə hakimiyyətin zəruri sayılmasıdır. Əksər mütəfəkkirlər və siyasətçilər bu müqəddiməni qəbul edirlər. Yalnız anarxistlər və marksistlər bu prinsipə qarşı çıxır. Həzrət Əli (ə) bu barədə buyurur: “İstər ədalətli və xeyirxah, istərsə də, zalım və günahkar hakimin mövcudluğu xalqın ehtiyacıdır.” Həzrətin hazırkı buyuruğu cəmiyyətdə hakimiyyətin zəruriliyini göstərir.
İkinci müqəddiməni də geniş şərh etməyə ehtiyac yoxdur. Mə`sum dedikdə Peyğəmbər (s) və onun 12 canişini nəzərdə tutulur. Biz şiələr bu zümrənin mə`sumluğuna inanırıq. Onlar nə səhvən, nə də bilərəkdən günaha, xətaya yol verməzlər. Onların danışıq və əməllərində nöqsan yoxdur. Mə`sumluq səciyyəsi insana hakimiyyət haqqı verən ən mühüm səciyyədir. Hakimlərin və mə`murların şəxsi mənafe xatirinə cəmiyyətə zülm etdiyi göz qabağındadır. Yanlış bir qərar cəmiyyətdə fəsad yaradır. Amma mə`sum şəxs günaha yol vermir, düşüncə baxımından ixtilafdan uzaqdır. Kəlam elmində bildirilir ki, mə`sumluq səciyyəsinin elm və bəsirətdə kökləri var. Mə`sum belə bir elm və agahlığa malikdir. Mə`sum dedikdə kamil əql və elmi sayəsində bilərəkdən və ya səhvən günaha, xətaya yol verməyən insan nəzərdə tutulur. Ağıl təsdiq edir ki, belə bir fərdin hakimiyyəti ideal olasıdır. Cəmiyyətin faydasına işləyəcək hökumət yalnız bu hökumətdir. Hazırkı dəlilin 3-cü müqəddiməsi ən mühüm müqəddimədir. Onun şərhi üçün bir neçə misal göstərək:
Təsəvvür edin ki, on nəfər cəmiyyət üçün çox faydalı və ləyaqətli şəxs suda boğulur. Biz bütün imkanlardan istifadə etməklə onlardan yalnız yeddisini xilas edə bilərik. Amma bu üç nəfərdən üçü hökmən batasıdır. Belə bir vəziyyətdə sağlam ağıl nə hökm edir? Mümkündürmü ki, sağlam ağıl üç nəfəri xilas etmək mümkün deyil deyə on nəfərin batması ilə razılaşsın? Hansı ki, vəzifə bu istiqamətdə addım atmaqdır. Bu on nəfərdən neçə nəfərin xilas ediləcəyi mühüm deyil. Sağlam ağıl hökm edir ki, on nəfəri xilas etmək mümkün deyilsə, boğulanlardan hər hansını xilas etmək zəruridir. Bəli, ağıl hökm edir ki, imkan həddində batan insanları xilas etmək lazımdır. Başqa bir hal nəzərdən keçirək. Tutaq ki, dənizdəki insana köpək balığı hücum edir. Biz ona kömək əli uzatsaq da, köpək balığı onun bədənini yaralayasıdır. Belə bir halda ağıl nə hökm edir? Hökm edirmi ki, onu sağ-salamat xilas etmək mümkün olmadığı üçün köməksiz qoymalıyıq? Yəqin ki, cavab aydındır.
Yuxarıda nəzərinizə çatdırılan iki misalda ümumi bir qayda nəzərə çarpır. Bu qayda ağıl tərəfindən qəbul olunur. Üçüncü müqəddimə də bu qaydadan ibarətdir. Əgər ideal nəticə əldə etmək mümkün deyilsə, güc çatan bir nəticə üçün çalışmaq lazımdır. Hökumətin mövcudluğu zəruri bir ehtiyacdır. Onun ideal vəziyyəti mə`sumun iştirakı ilə tə`min olunur. Amma mə`sumun olmadığı bir dövrdə ideala yaxın bir vəziyyət üçün çalışmalıyıq. İdeal hökumət qurmaq mümkün deyil deyə bu işi boşlamaq olmaz. Ağıl razılaşarmı ki, ideala çatmaq mümkün olmadığı üçün ideala yaxın bir şəraiti əldən buraxaq? Ağıl hökm edir ki, ideala çatmağın mümkün olmaması bəhanəsi ilə bu mövzunu bir kənara qoymaq olmaz. Eyni zamanda nöqsan baxımından bütün hakimiyyətləri də eyni bilmək olmaz. İstənilən bir halda, hakimiyyət məsələsində daha yaxşı göstərici üçün sə`y göstərmək lazımdır.
Dördüncü və sonuncu müqəddimə ilə bağlı deyə bilərik ki, hökumətin ən yüksək həddə məqsədəuyğunluğunu tə`yin edən şərt hakimin İslam və İslam hökmləri ilə yetərli tanışlığıdır. Hakim həmin biliklər əsasında cəmiyyəti doğru yola yönəldə bilər. Bəsirət, əhatəli bilik, yetərli məharət hakim üçün zəruri şərtlərdəndir. Mə`sumun iştirakı olmayan dövrdə bütün bu xüsusiyyətlərə hamıdan çox fəqih malikdir. Yalnız fəqih İslam hökmlərini araşdırmaqla ən məsləhətli qərara gələ bilir. Əlbəttə ki, fəqihlik təklikdə bəs etmir. Hakimin təqvalı və müdiriyyət bacarığına malik olması zəruridir.
Araşdırmalardan sonra gəldiyimiz məntiqi və qəti nəticə budur ki, mə`sumun iştirakı olmayan dövrdə zəruri şərtlərə malik fəqih sorağınca getməliyik. Belə bir şəraitdə yalnız fəqihin hakimiyyət haqqı var. Fəqih olan yerdə başqalarının hakimiyyəti qeyri-qanunidir.
Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin ikinci dəlili əqli dəlildir. Bu dəlilin də öz müqəddimələri var:
1. Xalqın malı və canı üzərində hakimiyyət Allah-taalanın rübubiyyət şə`nindəndir. Yalnız Allahın izni ilə tə`yin edilmiş şəxs bu baxımdan qanuni sayılır.
2. Xalqın malı və canı üzərində hakimiyyət haqqı Allah-taala tərəfindən həzrət Peyğəmbər (s) və mə`sum imamlara verilmişdir.
3. Mə`sum rəhbərin iştirakı olmayan dövrdə ya İslam hökmləri səhnədən çıxmalıdır, ya da bu hökmlərin icrası üçün kimsə tə`yin edilməlidir.
4. Mə`sumun olmadığı dövrdə İslam hökmlərinin səhnədən çıxması Allahın hikməti ilə bir araya sığmır. Ona görə də bu işə başqalarından daha məsləhətli şəxsin tə`yin edilməsi ağılın hökmüdür.
5. Zəruri şərtlərə malik fəqih, yə`ni təqvalı və iş bacarığı olan alim bu işə başqalarından daha səlahiyyətlidir.
Demək, Peyğəmbər (s) və mə`sum imamlar olmayan dövrdə zəruri şərtlərə malik fəqih hakimiyyət üçün icazəlidir.
İndi isə müqəddimələri araşdıraq:
Birinci müqəddiməni söhbətimizin bu məqamınadək bir neçə dəfə nəzərdən keçirmişik. Vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin ilkin ehtimalları və İslam hökumətində xalqın rolu mövzularından danışarkən bu nöqtələri araşdırmışıq. Son qənaətimiz bu olub ki, insan Allah tərəfindən yaradıldığından və onun bütün varlığı Allaha məxsus olduğundan, digər bir tərəfdən, başqalarının malına icazəsiz əl aparmaq zülm sayıldığından, İnsana hakimiyyət haqqı Allaha məxsusdur. Onu da qeyd etdik ki, Allah-taala bu haqqı ləyaqətli insanlara həvalə edə bilər.
İkinci müqəddimədə xalqın İslam hökumətində iştirakı nəzərdən keçirildi. Qeyd etdik ki, müsəlmanların ümumi e`tiqadına əsasən, insanların malı və canı üzərində hakimiyyət Allah tərəfindən Peyğəmbərə (s) verilmiş haqdır. Şiələr bu əqidədirlər ki, Peyğəmbərdən (s) sonra həmin haqq onun 12 canişininə ötürülmüşdür.
Üçüncü və dördüncü müqəddimələrdə belə bir sual cavablandırılır: Peyğəmbər (s) və mə`sum imamın olmadığı bir dövrdə nə etmək lazımdır? Yoxsa İslamda hakimiyyət və siyasi qüdrət üçün nəzərdə tutulmuş ictimai-siyasi hökmlər olduğu halda Allah onların tətbiqini dayandırmışdır? İmamın iştirakı olmayan dövrlə bağlı iki fərziyyə yürütmək olar: Allah ictimai hökmlərin icrasını nəzərdə tutur, ya da bu hökmlərin həyata keçirilməsindən daşınır. İndi bu iki ehtimalı araşdıraq.
Əgər mə`sumun iştirakı olmayan dövrdə yalnız namaz və oruc kimi fərdi hökmlərin icrası nəzərdə tutulmuşdursa, bu münasibət Allahın hikmətinə ziddir və qeyri-mümkün sayılmalıdır. Prinsipcə, peyğəmbərlik mexanizminin və səmavi şəriətin tə`sisində qayə budur ki, insan əbəs yaradılmamışdır. Məqsəd insanı öz tutumunda kamilliyə çatdırmaqdır. Amma insan ağlı son kamilliyi özbaşına dərk etməkdə acizdir. Bu səbəbdən də Allah peyğəmbərlər göndərir, din şəklində göstərişlər verir, insana kamillik yolunu göstərir. Dində bəyan olunmuş bütün hökmlər insanın kamilliyə çatması üçündür. Demək, din əslində kamillik proqramıdır. Belə bir vəziyyətdə dini hökmlərin böyük bir hissəsinin dayandırıldığını düşünmək ümumi məqsədə xələl gətirir. İnsanın xoşbəxtliyini tə`min edən onu tutumu həddində kamilliyə çatdıran dini hökmlər və göstərişlərdir. Bu əsasla dini tə`limlərin bir hissəsini qəbul edib, digərlərindən üz çevirmək Qur`anda məzəmmət olunur: “Kitabın bə`zisinə iman gətirir, bə`zisini inkar edirsiniz? Sizlərdən belə edənin cəzası yalnız dünyada zəlalət, axirətdə ağır əzabdır.”
Əgər insanın ictimai hökmləri insanın xoşbəxtlik və kamalına tə`sirsiz olsaydı, öncədən tənzimlənməzdi. Şübhəsiz ki, bu qəbil hökmlərin insanın xoşbəxtlik və kamilliyinə tə`siri var. Aydın məsələdir ki, həmin hökmlərin dayandırılması insanın təkamül yoluna və Allahın hikmətinə ziddir.
Birinci dəlilin ilk müqəddiməsində şərh etdiyimiz kimi, əqlin hökmünə əsasən, səmərənin ə`la həddinə çatmaq mümkün olmadıqda, bu həddə ən yaxın mərtəbə üçün çalışmaq lazımdır. Kamil həddə çatmaq mümkün deyil deyə fəaliyyəti saxlamaq düzgün deyil. Bu qaydaya əsasən deyə bilərik ki, İslamın ictimai hökmlərinin icrası mə`sumların hakimiyyəti vasitəsi ilə tə`min olunur. Amma mə`suma əl çatmadıqda iki yoldan birini seçmək lazım gəlir: Ya mə`sumun hökumətinə yaxın bir hakimiyyət qurmaq, ya da kamil hakimiyyət mümkün deyil deyib, işdən əl çəkmək. Üçüncü bir yol da var: ictimai hökmlərin icrasında mümkün mərtəbə ilə kifayətlənmək. Aydın məsələdir ki, bu üç seçim arasında birinci yol düzgün yoldur. O biri yollar nöqsanlıdır və hikmətlə bir araya sığmır.
Bu bildirişlə üçüncü və dördüncü müqəddimə də isbata yetir. Ağılın hökmü ilə aydın olur ki, mə`sum şəxsə əl çatmadıqda ictimai hökmlərin icrası ən məsləhətli şəxsə verilməlidir. Qalan yollar Allah-taala tərəfindən bəyənilmir.
Mə`sumun iştirakı olmayan cəmiyyətdə ictimai hökmlərin icrasını məsləhətli bir fərdə tapşırmaq məsələsi həll edildikdən sonra sual yaranır ki, bu məsləhətli şəxs kimdir? Onu başqalarından fərqləndirən xüsusiyyətlər nədir? Bu sualın cavabı birinci dəlilin dördüncü müqəddiməsinin şərhində mə`lum oldu. Qeyd etdik ki, mə`sumun hakimiyyətini kamil edən onun üç xüsusiyyətidir: paklıq, elm, ictimai şəraitin dərki. Bu üç sifət baxımından mə`suma daha çox oxşayan şəxs daha məsləhətli sayılır. Əlbəttə ki, bu səciyyələr baxımından mə`suma daha çox oxşayan təqvalı, dövrünü tanıyan, fəqihdir.
Bu müqəddimələrin isbatından sonra nəticə çıxarırıq ki, zəruri şərtlərə malik fəqih imamın iştirakı olmayan dövrdə ictimai hökmlərin icrası üçün ən məsləhətli şəxsdir. Belə bir şəxsə Allah və mə`sumlar tərəfindən haqq verilmişdir.
Nəqli dəlil
Qeyd etdik ki, vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin isbatı üçün həm əqli, həm də nəqli dəlillər mövcuddur. Nəqli dəlillər dedikdə bu mövzuda nəql olunmuş rəvayətlər nəzərdə tutulur. Həmin rəvayətlərə əsasən xalq hakimiyyət ehtiyaclarının ödənməsi üçün fəqihə müraciət etməlidir. Xüsusi ilə məhkəmə sistemində fəqihin iştirakı zəruridir. Fəqihlər rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) əmanətçiləri, onların xəlifələri və varisləri kimi təqdim olunurlar. Bu rəvayətlərin mö`təbərliyi ilə bağlı mübahisələr çoxdur. Hazırkı söhbətimizdə həmin mövzunu araşdırmaq imkanımız yoxdur. Ətraflı mə`lumat almaq üçün xüsusi kitab və risalələrə müraciət etmək lazımdır. Hazırkı mövzuda istinad ediləsi rəvayətlər arasında Ömər ibn Hənzələ, Əbu Xədicədən nəql olunmuş rəvayətlər, İshaq ibn Yaquba verilən cavab mö`təbər sənədlərə malikdir. Bu rəvayətlərə əsaslanaraq fəqihlərin imam canişini olması prinsipini qəbul edə bilərik. Qeyb dövründə hakimin xalq tərəfindən qəbul olunması ilə bağlı heç bir dəlil yoxdur. Belə bir müddəa Allahın rübubiyyət şə`ninə münasib deyil. Şiə fəqihləri bu müddəanı hətta ehtimal olaraq qəbul etmirlər.
Hər halda qeyd olunmuş rəvayətlər fəqhin belə bir haqqa malik olduğunu yetərincə sübuta yetirir. Əgər bu rəvayətlərin sənədinə şübhə edən olsa, öncə göstərdiyimiz əqli dəlillər öz gücündə qalır.
Müqəddimə şərhdən sonra vilayəti-fəqih üsul-idarəsinin əqli dəlillərini zikr edək:
1. Fəqihlər arasında Şeyx Səduqun “əkmalud-din” kitabında verdiyi bir sənəd məşhurdur. Bu sənəd imam Mehdinin (əc) İshaq ibn Yaquba cavabından ibarətdir. Həmin məktubda İshaq ibn Yaqub bir sıra mövzularda, o cümlədən, qeyb dövründə baş verəcək hadisələrlə bağlı imama suallar ünvanlayır. İmam Mehdi (əc) cavab olaraq buyurur: “Baş verəcək hadisələrdə bizim rəvayətçilərimizə müraciət edin. Çünki onlar sizin üçün mənim höccətim, mən onlar üçün Allahın höccətiyəm.”
Bu rəvayət “Həvadisul-vaqiə” adlanır. Biz rəvayətə verilmiş adın mə`nasını anlasaq vilayəti-fəqih nəzəriyyəsinin sübutları aydın olar.
Məktubun mətnində işlədilmiş “Həvadisul-vaqiə” ifadəsinin şər`i məsələlərə işarə olunması şübhəli görünür. Əvvəla, bu qəbil məsələlərin aydınlaşdırılması üçün din alimlərinə, Peyğəmbər (s) və imam buyuruqları ilə tanış insanlara müraciət etmək lazımdır. Şəriət məsələsini öyrənmək üçün imama müraciət etmək zəruri deyil. İmamların dövründə də şər`i məsələləri cavablandırmaq səlahiyyəti imamlar tərəfindən Yunis ibn Əbdürrəhman, Zəkəriyya ibn Adəm kimi bilikli insanlara həvalə olunmuşdur. İmamın kiçik qeyb dövründə həmin vəzifəni dörd naib icra etmişdir. Bir sözlə, şər`i məsələlərə görə mə`suma yox, alimə müraciət olunması yeni bir məsələ deyil. İkincisi, əgər İshaq ibn Yaqub “Həvadisul-vaqiə” deyərkən şər`i məsələləri nəzərdə tutsaydı, halal-haram və ya şər`i vəzifə ifadələrini işlədərdi. “Həvadisul-vaqiə” ifadəsinin şər`i məsələlərə işarə olması ilə bağlı heç bir dəlil yoxdur. Üçüncüsü, bir sözü mə`nalandırarkən onun lüğət mə`nasını nəzərə almaq lazımdır. “Həvadisul-vaqiə” ifadəsində şər`i məsələlər mə`nası anlaşılmır. Bu ifadə geniş əhatəyə malik bir ifadədir və onu işlədərkən şübhəsiz ki, ictimai problemlər və hadisələr nəzərdə tutulmuşdur. Bəli, İshaq ibn Yaqub imam Mehdidən (əc) qeyb dövründəki ictimai məsələlər və vəzifələr haqqında soruşur. İmam Mehdi (əc) ona cavab olaraq buyurur ki, bu barədə bizim hədislərimizi nəql edənlərə müraciət edin. Mə`lum olur ki, hədis raviləri dedikdə kim nəzərdə tutulur.
Bir şəxs iddia edə bilər ki, hədis ravisi dedikdə üsuli-kafi və ya vəsailuş-şiə kimi rəvayət kitabları nəzərdə tutulmuşdur. Amma azca diqqət yetirdikdə mə`lum olur ki, bu yanlış təsəvvürdür. Bizim dövrümüzdə Peyğəmbər (s) və mə`sumların dilindən hədis nəql etmək istəyənlər həmin hədisin həqiqətən nəzərdə tutulan şəxs tərəfindən buyurulduğunu sübuta yetirməlidir. Əks təqdirdə onun mə`sumun dilindən nə isə demək haqqı yoxdur. Hədisin mö`təbərliyi sübuta yetməsə, bu şəxs Peyğəmbər (s) və mə`sumlara iftira yaxmış olur. Belə bir iftira böyük günahdır. Beləcə, Peyğəmbər (s) və ya imamdan hədis nəql etmək istəyən şəxs mö`təbər şər`i dəlil göstərməlidir. Hədisi bu şəkildə nəql etmək üçün ixtisas lazımdır. Belə bir ixtisas isə müasir elm sahələrində verilmir. Yalnız fiqh elmi öyrənmiş fəqih həmin ixtisasa malikdir. Demək, hədis raviləri dedikdə fəqihlər və din alimləri nəzərdə tutulmuşdur.
“Həvadisul-vaqiə” və “ruvati hədis” ifadələrinin şərhindən görünür ki, imam öz məktubunda fəqihlərə və din alimlərinə müraciət edilməsini göstəriş verir. O buyurur ki, ictimai problemlərlə rastlaşdıqda fəqihlərə müraciət olunsun və fəqihlər imamın insanlara höccətidir. Bu cümlənin qeyb dövründə vilayəti-fəqih məfhumunu da əhatə etməsi aydın görünür.
2. Vilayəti-fəqihin isbatı üçün istinad ediləcək digər bir hədis ömər ibn Hənzələdən nəql olunmuşdur. Bu hədisdə imam Sadiq (ə) dini vəzifələrin öyrənilməsi, ixtilafların həlli üçün mərcə alimə müraciət edilməsini göstəriş verir. İmam buyurur: “Sizlərdən hər hansınız bizim hədislərin ravisi olsa, bizim buyurduğumuz halal-haramı bilsə, hökmlərimizi tanısa, onu hakim kimi qəbul edin. Həqiqətən, mən onu sizə hakim tə`yin edirəm. Onun verdiyi hökmü qəbul etməyənlər Allahın hökmünü yüngül saymış, bizi rədd etmişdir. Bizi rədd edən Allahı rədd etmiş olur. Allahı rədd etmək isə şirkdir.”
Şübhəsiz ki, bu hədisdəki ifadələr dini hökmlərdə və məsələlərdə fəqih və müctəhid olmayan şəxsə tətbiq edilə bilməz. Heç şübhəsiz, imam fəqihləri və din alimlərini nəzərdə tutmuşdur. İmam onları xalqa hakim kimi tanıtdırır və fəqihin hökmünü öz hökmü kimi təqdim edir. Mə`sum imamın hökmünə əməl etmək vacibdir. Demək, fəqihin də hökmünə əməl etmək zəruri olur. İmamın buyurduğu kimi, fəqihin hökmünü qəbul etməmək mə`sum imamın hakimiyyətini qəbul etməmək kimidir. Mə`sumun hökmünü rədd etmək böyük günahdır və bağışlanmır. Çünki mə`sum imamın hökmünü qəbul etməmək Allahın təşrii hakimiyyətini qəbul etməmək kimidir. Rəvayətdə bu günah Allaha qarşı şirk həddində tanınır. Qur`ani-kərim şirk barədə buyurur: “Həqiqətən, şirk çox böyük zülümdür;” “Həqiqətən, Allah Ona şərik qoşanı bağışlamaz, bundan aşağı günahı istədiyi şəxsə bağışlayar.”
Bu şərif rəvayətə əsasən fəqihin hakimiyyətinə itaətsizlik, onun hökmünü qəbul etməmək zülümdür. Bu günah Allah tərəfindən bağışlanmayan günahlardandır.
Bu rəvayətin dəlillərinə tutulan irad bundan ibarətdir ki, imama sual ünvanlayan şəxs şiələrin rastlaşdığı hüquqi problemlərin həll yolu ilə maraqlanmışdır. Sual bundan ibarət olub ki, qəsbkar abbasilərin hakimiyyəti dövründə onların məhkəmə orqanlarına müraciət edək, yoxsa başqa vəzifəmiz var? İmam da öz növbəsində bu sualı qeyd olunduğu kimi cavablandırmışdır. Əslində Ömər ibn Hənzələnin sualı hökumətin bir bölməsi ilə bağlıdır. Vilayəti-fəqih isə əhatəli bir hakimiyyətdir. İrad tutanlar iddia edirlər ki, bu rəvayəti qəbul etsək belə, bu rəvayət mühakimə hüdudlarını aşmır.
Həmin irada cavab olaraq deyə bilərik ki, ravi xüsusi bir mövzuda sual vermişsə də, sualın xüsusiyyəti cavabı məhdudlaşdırmır. Xüsusi bir mövzuda verilmiş sualın cavabı külli ola bilər. Məsələn, namazla bağlı rəvayətlər çoxdur. Ravi soruşur ki, bir kişi namaz qıldığı vaxt filan şəklə rastlaşsa nə etməlidir? Bu halda imamın verdiyi cavab kişilərlə yanaşı qadınlara da aid olur. Bəli, xüsusi bir halla verilmiş sualın cavabı ümumi ola bilər. Digər bir tərəfdən, Ömər ibn Hənzələyə cavabda nəzərdə tutulmuş şəxsin insanlara hakim tə`yin edildiyi bildirilir. “Hakim” sözü hakimiyyətin bütün sektorlarını əhatə edə bilər.
Hər halda, nümunəsini nəzərinizə çatdırdığımız əqli və nəqli dəlillərdə yalnız zəruri şərtlərə malik fəqih nəzərdə tutulmuşdur. Fəqih hakimiyyəti Allah-taala və mə`sum imam tərəfindən müəyyənləşmiş hakimiyyətdir. Hakimiyyətin başında fəqih dayanmamışsa, o necəliyindən
